حوادث به هر شکل و درجه ای که باشند مشکلات زیادی از نظر اجتماعی و اقتصادی بر جامعه تحمیل می نماید. حوادث رانندگی همانند سایر حوادث یک معلول چند علیتی هستند که شناسایی  عوامل آن یک مرحله اساسی در کاهش و کنترل حوادث محسوب می شود. طبق نظریه ماتریکس هادون که توسط ویلیام هادون ابداع گردیده است، سه عامل انسان، وسیله نقلیه و محیط در بروز حوادث ترافیکی نقش ایفا می نمایند. تجزیه و تحلیل حوادث ترافیکی نشان می دهد که عامل انسانی، یک عامل مهم در حوادث ترافیکی می باشد و یکی از مهمترین آمارهای مورد توافق در مورد تصادفات و آسیبها، نقش 90-70 درصدی عوامل انسانی در کلیه تصادفات می‌باشد. عوامل انسانی در رانندگی را می توان به دو قسمت مجزا تقسیم نمود که یکی شامل مهارتهای رانندگی و دیگری سبک رانندگی می باشد. مهارتهای رانندگی شامل پردازش اطلاعات بوده و با تمرین، آموزش و تجربه ارتقا می یابد. سبک رانندگی در ارتباط با عادات رانندگی و شیوه ای است که راننده برای رانندگی انتخاب می کند و معمولاً در سالهای اول تثبیت گردیده و لزوماً با گذشت زمان و با کسب تجربه ایمن تر نمی شود. بسیاری از تـصادفات وسـایل نقلیـه نتیجه ی بد عمل کردن یا رفتار نادرست رانندگی است. رفتـار راننـدگی بـه رفتاری گفته میشود که راننده به صورت الگویی برای راننـدگی خود انتخاب می کند ماننـد: سـرعت راننـدگی، میـزان تمرکز در رانندگی و حفظ میزان فاصله استاندارد. اگر چه در انجام مداخله در جهت کاهش تصادفات یا کاهش تلفات آن باید به تمامی عوامل پرداخت،  اما به نظر می رسد که مداخله در عامل انسانی اثربخش تر است. مطالعات نشان می دهد که رفتارها و اقدامات نا ایمن راننده به دو دسته وسیع تقسیم می گردد که یکی شامل لغزشها و خطاها و دیگری شامل تخلفات می گردد و هرکدام از آنان مکانیسم های روانشناختی متفاوتی را دارا بوده و به اقدامات متقاوتی برای برخورد نیاز دارد. تخلفات گرچه به صورت عمدی بوده و ممکن است خشونت آمیز نباشند، اما در ارتباط با زمینه اجتماعی جامعه قابل درک است. بسیاری از تخلفات در عبور و مرور وسایل نقلیه به عنوان انحراف عمدی از اقداماتی است که برای رفتار ایمن ضروری می باشد. تخلفات در ارتباط با نگرشها و انگیزاننده ها می باشند، ولی خطاها و لغزشها از پردازش اطلاعات سرچشمه می گیرند. استفاده از وسیله نقلیه به صورت ضد اجتماعی و خطرناک باعث ایجاد پدیده ای به نام خشونت در رانندگی گردیده است که یک رفتار پر مخاطره رانندگی محسوب می گردد، و این یک مشکل بین المللی است که در بسیاری از کشورها در عصر حاضر رخ می دهد. به نظر می رسد این پدیده، دامنه ای از رفتارهای عمدی و پرمخاطره را در بر می گیرد. رفتارهای ضد اجتماعی[1] که در هنگام رانندگی رخ می دهد خطر بالقوه ای را متوجه سایر رانندگان می کند. رفتارهای خشونت آمیز در جاده یک نمونه از رفتارهای ضد اجتماعی است و صدها و هزاران نوع از این گونه از رفتارها وجود دارد که هیچ وقت گزارش نشده و منجر به اعمال قانون توسط پلیس و یا مقامات مسئول نمی‌شود. رفتارهای ضد اجتماعی در هر جامعه ای وجود دارد و افرادی که دارای این نوع از رفتارها می باشند دامنه وسیعی از رفتارهای آسیب رسان مانند: قانون شکنی ، زیر پا گذاشتن نظم اجتماعی، تجاوز به حقوق دیگران، پرخاش گری، اخلال در نظم عمومی، بی احتیاطی نسبت به ایمنی خود و دیگران و عدم احساس مسئولیت را دارا می باشند. این رفتارها دامنه وسیعی از رفتارهای را شامل می گردد و آسیب های وارده از این رفتارها بر سیستم جامعه، خانواده، شهروندان و خود این افراد قابل توجه است. اولین باری که در قانون به اصطلاح رفتار ضد اجتماعی اشاره شد به سال 1996 در کشور انگلستان بر می گردد و متعاقب آن در قانونی که در سال 1998 در همان کشور به تصویب رسید به تعریف رفتارهای ضد اجتماعی پرداخته شد. می توان گفت که تعریف واحد و یکسانی از رفتارهای ضد اجتماعی وجود ندارد و این رفتارها طیف وسیعی از رفتارها را در بر می گیرد. رفتارهای ضد اجتماعی در تضاد با استاندارهای جامعه‌ای است که ما در آن زندگی می‌کنیم. این رفتارها شامل نادیده گرفتن حقوق دیگران و به جای آن در پیش گرفتن رفتارهای خودخواهانه می‌باشد. مطالعات در انگلستان و اسکاتلند نشان می دهد دومین دغدغه مسافرین بعد از ازدحام و ترافیک، نگرانی از رفتارهای ضد اجتماعی است. بررسی رفتارهای ضد اجتماعی در ایران در بسترها و گروههای مختلفی از جمله زندانیان، نوجوانان و دانش آموزان و معتادین مد نظر قرار گرفته است، اما تاکنون مطالعه جامع و اکتشافی در زمینه ی بررسی این نوع از رفتارها در بستر حوادث و ترافیک انجام نشده است. بیشتر رفتارهای ضد اجتماعی نیز در گروه سنی نوجوانان و جوانان رخ می دهد و این موضوع این نکته از این منظر مهم می باشد که به دلیل جوان بودن جمعیت کشورمان، اکثر رانندگان در حال حاضر از قشر جوان و فعال جامعه هستند. پژوهش ها نشان می دهد که رانندگان نوجوان بیشترین میزان تصادفات به ازای مسافت رانندگی، نسبت به سایر گروهها را داشته و اوایل نوجوانی نیز بدترین نوع تصادفات را به خود اختصاص می‌دهد. رانندگان جوان، خود و دیگران را در حین رانندگی با خطرات بیشتری مواجه می کنند، زیرا آنان تمایل به انجام اعمالی مانند سرعت زیاد، رانندگی با فاصله نزدیک، تغییر ناگهانی مسیر رانندگی و انجام حرکات مارپیچی دارند. همچنین آنان تمایل کمتری نسبت به بستن کمربند ایمنی از خود دارند.

 استفاده از تلفن همراه، رادیو ،ضبط، خوردن و آشامیدن و سیگار کشیدن در حین رانندگی و حرف زدن با سرنشینان از دیگر رفتارهای خطر آفرین در هنگام رانندگی در نوجوانان محسوب می‌شود.

رانندگان جوانی که دست به رفتارهای ضد اجتماعی و خطرناک در حین رانندگی می زنند باعث به خطر افتادن ایمنی ترافیکی می گردند و شواهد نشان داده است که انجام این رفتارها با حوادث ترافیکی مرتبط می باشد و معمولاً شکل گیری این رفتارها از دوره نوجوانی شروع شده و میزان بروز رفتارهای ضد اجتماعی در دوره نوجوانی افزایش می یابد. پژوهش صورت گرفته در داخل کشور در خصوص رفتارهای ضد اجتماعی در نوجوانان  نشان داده است که برای کاهش این رفتارها باید به علل پدید آورنده آن توجه لازم معطوف گردد. همچنین در پژوهشی که برای بررسی تاثیر رفتارهای ضد اجتماعی بر روی زنان در کشور انجام شده است، نشان داد که پی آمدهای منفی این رفتارها یکی از عمده ترین آسیب های اجتماعی جامعه به شمار می رود.

علیرغم اینکه رفتارهای ضد اجتماعی و پیامدهای منفی این رفتارها در حوزه حوادث ترافیکی بسیار پر اهمیت است، اما بسیاری از مطالعاتی که تاکنون در این زمینه انجام شده است بر رفتارهای مخاطره آمیز و خشونت آمیز تمرکز داشته اند. به عنوان مثال تحقیقات نشان می دهد که رانندگی خشونت آمیز یک ویژگی مخرب از رفتارهای اجتماعی است که به ایجاد تهدید جدی برای ایمنی عمومی باعث می‌گردد. رفتارهای رانندگی مخاطره‌آمیز، به هرگونه رفتاری که به ‌قصد رساندن صدمات و آسیب‌های فیزیکی، عاطفی یا روان‌شناختی به دیگری در حین رانندگی منجر گردد، اطلاق می‌شود. تحقیقات متعدد نشان داده است که بین رفتار مخاطره آمیز و ایجاد حوادث ترافیکی رابطه وجود دارد. رانندگی مخاطره آمیز یکی از دلایل اصلی منجر به ایجاد حوادث ترافیکی در جهان محسوب می‌شود و تروماهای ناشی از حوادث حمل و نقل سومین عامل مرگ و میر تا سن 44 سالگی در جهان است. برای مثال نشان دادن اشارات و حرکات توأم با عصبانیت در حین رانندگی، استفاده از نور چراغ‌های ماشین جهت اذیت راننده دیگر، گذشتن از چراغ قرمز راهنمایی و رانندگی، انجام حرکات مسابقه‌ای، رانندگی به صورت عمدی بافاصله کم از خودروی جلویی، رانندگی با سرعت و شتاب و استفاده از بوق ماشین به صورت افراطی ازجمله این حرکات هستند. همچنین محققان دریافته‌اند که وجود استرس، نارساهایی های عاطفی و نبود شایستگی‌های لازم برای رانندگی در افراد نیز یکی از دلایل رانندگی خشونت بار می‌باشد.

پیچیدگی­های رفتاری انسان متأثر از عوامل مختلف و متعدد فرهنگی، آموزشی، اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و روانی، بر نحوه و چگونگی عملکرد ترافیکی رانندگان و سرنشینان وسایل نقلیه و عابران پیاده به عنوان کاربران ترافیک اثرگذار است و نقش اساسی در شکل­دهی رفتار امن ترافیکی و قانون پذیری آنان ایفا می­کند.

از آنجایی که حوادث رانندگی در جهان، مخصوصاً ایران یکی از مهمترین مشکلات مرتبط با سلامت عمومی است، پیشگیری مداوم و مؤثر آن نیازمند تلاش­های هماهنگ و همه­جانبه است. اگر چه در یک برنامه پیشگیرانه جامع در جهت کاهش تصادفات یا کاهش تلفات آن باید به هر چند دسته عوامل پرداخت اما به نظر می­رسد که مداخله در عامل انسانی اثربخش­تر باشد. منظور از عامل انسانی، عابرین، سرنشین­ها و رانندگان و عوامل روانی، رفتاری، فرهنگی و اجتماعی مؤثر بر آن­هاست. با توجه به اهمیت نقش عوامل انسانی در وقوع حوادث رانندگی و سهم بسیار بالای این حوادث در مرگ و صدمات ناشی از آن در جامعه ما، انجام مطالعات مبتنی بر نیاز و هدف مشخص، در جهت پیدا کردن راهکار مناسب و عملیاتی کردن آن­ها از اولویت بالایی در بهداشت عمومی برخوردار است.  انجام هر گونه مداخله برای کاهش حوادث ترافیکی مستلزم بررسی علمی عوامل مرتبط با این نوع از آسیب ها می باشد و درمیان علل و عوامل متعدد دخیل در وقوع این حوادث و شدت مصدومیت های ناشی از آن علل انسانی مهمترین آنها می باشد. رانندگان نقش مهمی در وقوع حوادث ترافیکی دارند.

[1] Anti-Social Behaviors

نویسنده: دکتر فرشاد فقی سلوک

دکترای تخصصی سلامت در بلایا و فوریت ها

کپی با ذکر منبع وبسایت جامع سلامت در حوادث و بلایا مجاز می باشد.