انسان هر روز در معرض خطرات متفاوتی قرار دارد و با بسیاری از خطرات به‌صورت آگاهانه یا ناآگاهانه مواجه می‌شود، گاهی مواقع مجبور به انجام کارهایی با ریسک بالا می­شود، به‌عنوان‌مثال با وجود اینکه رانندگی خطرات محتمل بسیاری به دنبال دارد،کمتر کسی را می‌یابیم که رانندگی نکند.

واژه ریسک در فرهنگ‌های مختلف دارای ریشه‌های مختلفی است وخاستگاه آن به‌طور واضح قابل‌تعیین نیست، در نتیجه دارای این قابلیت بوده که افراد برداشت­های متفاوتی از آن نمایند. این واژه به‌وفور در کلمات رایج روزمره بکار گرفته می‌شود، هرکسی براساس اهمیت موضوع و اینکه چقدر می‌تواند به خاطر آن موضوع به چالش کشانده شود از این واژه استفاده می‌کند. ریسک در زبان انگلیسی برگرفته از واژه ایتالیایی Risicare به مفهوم جرات داشتن (To Dare) است. در فرهنگنامه وبستر توصیفات متفاوتی از ریسک ارائه شده است. برای نمونه، مواجهه با شانس آسیب یا خسارت، شانس مخاطره یا خطرناک، شانس از دست دادن یا خسارت.

در دهه‌های بین 1980 تا 1990 مفهوم خطر، فقط در حوزه بلایای طبیعی و همان مدیریت مخاطرات طبیعی به‌منظور محدود کردن میزان پیامد و آسیب‌پذیری از مخاطرات بود. اما با گذشت زمان درحوزه‌های مختلفی مورد استفاده واقع شد که شامل؛ حوزه مخاطرات طبیعی، بلایای انسان (مشتمل بر؛ جرائم،آثار تکنولوژیکی، موقعیت‌های شغلی، پیامدهای مرتبط با سلامت، ترور، آلودگی هوا، سوانح ترافیکی)، علوم مختلف(اعم از نظام بیمه و اقتصاد، روانشناسی، علوم آمار) می‌باشد. خطر در هر حوزه، معنای متفاوتی دارد به نحوی که در حوزه‌های اقتصادی درک خطر هم بر منفعت و هم بر ضرر دلالت دارد. در زمینه‌های تکنولوژیکی به‌عنوان یک تهدید کشنده تعریف‌شده است، مثلاً در کشورهای صنعتی اگر خطرات ناشی از ضایعات مختلف کارخانه‌های شیمیایی مدیریت نشود علاوه بر آلودگی‌های مرگ‌آور ناشی از منابع آب و محیط‌زیست، خسارات اقتصادی فراوانی بر جا می‌گذارد واین موضوع باعث شده که، ارزیابی و فهم خطر از جنبه‌های مهم مدیریت صنایع ‌باشد، زیرا حوادث ناشی از اختلال در ایمنی به‌ویژه در تکنولوژی­های صنعتی (به‌عنوان‌مثال در صنایع نفت و گاز) اثرات فاجعه‌بار انسانی و محیطی را بر جای می‌گذارد.

این واژه در حوزه حوادث ترافیکی به‌عنوان ریسک فاکتور (برای نمونه ریسک فاکتورهای سن و جنس) تأثیرگذار بر ایجاد واقعه نامطلوب (تصادف) شناخته‌شده و به‌طورمعمول توجه اندکی به آن شده است. مک نیل معتقد است که واژه ریسک به معنای عدم قطعیت می‌باشد، چراکه رخداد بحران‌های عمده مانند هوریکن ها، زلزله ها، بحران‌های اقتصادی جهانی، سیل ¬ها و آتش‌سوزی‌های متعدد، تا حدودی شرایط عدم اطمینان همراه بوده اند.

چالش مهم در حوزه سلامت، تفاوت در برداشت از این واژه در حوزه های علوم صنعتی و حوزه های سلامت در حوادث و بلایا می باشد که اتفاق نظر بین آن نبوده و گاه واژه های مخاطره با خطر، متفاوت استفاده می شوند. بنابراین تعریف ریسک به‌ظاهر ساده و قابل‌درک است ولی در عمل پیچیدگی‌های خودش را به همراه دارد. این موضوع درحالی است که اگرچه ممکن است پذیرش خطر، بدلیل مسئولیت شغلی و اجتماعی مانند آتش‌نشانی، پلیس، تیم‌های امداد و نجات، برتری منفعت نسبت به مضرات آن و یا ناچیز به نظر رسیدن خطر باشد اما یکی از مهمترین علت­های پذیرشش، فقدان آگاهی کافی است.

همه مفاهیم ریسک از یک پیش‌شرط برخوردار هستند و آن‌هم اقدامات بشری[1] است افراد، سازمان‌ها و جامعه برای انجام فعالیت‌های خود گزینه‌های مختلفی را پیش رو دارند که هریک دارای عواقب مثبت و منفی است. تفکر در مورد ریسک‌ها باعث می‌شود که گزینه‌هایی را انتخاب نمایند که مزایای آن بیشتر از معایب آن است.

سند هیوگو (2005) دانش و آموزش را یکی از پنج جزء موردنیاز برای کاهش خطر بلایا به‌منظور تاب‌آوری جوامع معرفی کرده است. این در حالی است که میزان اطلاع (سطح آگاهی) از خطر به میزان بسیار زیادی به کم و کیف اطلاعات موجود و تفاوت در درک خطر افراد بستگی دارد. درک خطر مؤلفه مهم تعیین‌کننده‌ای برای چگونگی بروز رفتارها در مقابل خطرات می‌باشد. آگاهی عمومی از بلایا و دانش بلایا تأثیر مستقیمی بر نگرش‌ها و گرایش‌های رفتاری افراد دارد.

بر اساس آنچه گفته شد ایجاد یک زبان مشترک و تصور مشابه از موضوع درک خطر ضرورت دارد. ازآنجایی‌که پیش‌شرط درک مناسب خطر آموزش و تمرین کافی است لزوم آموزش در این امر کاملاً احساس می‌گردد. به همین دلیل است که به عنوان مثال، سیاست‌گذاران و افراد علاقه‌مند به حوزه ایمنی ترافیکی همیشه از طرح‌های آموزشی، اطلاعات عمومی و کمپین‌هایی که می‌توانند نگرش کاربران جاده‌ای را تغییر دهند حمایت می‌کند چراکه تغییر نگرش به‌عنوان یک الزام برای ارتقا ایمنی در مقابل مصدومیت های ترافیکی به‌حساب می‌آید و این ارتباط بین تغییر نگرش‌ و رخدادها مشاهده شده است.

نتیجه گیری

در کاربرد واژه ریسک، در حوزه های علوم صنعتی، بهداشت عمومی، حوزه های سلامت در حوادث و بلایا تفاوت های معنایی وجود دارد که لازم است، به منظور ایجاد زبان مشترک برای آن اهتمام داشت. میتوان گفت اتفاق نظری که در کاربرد واژه های حادثه، سانحه، تصادف، آسیب، خطر، مخاطره و ریسک وجود دارد ضرورتی است که باید صورت گرفته و درتمامی سنین و سطوح آموزش داده شود.

[1] . The contingency of human actions

نویسندگان: دکتر میثم صفی کیکله، دکتر داود خراسانی زواره، دکتر حمید صفرپور، دکتر رضا غلام نیا

منبع:

Safi Keykaleh M, Khorasani Zavareh D, Safarpour H, Gholamnia R. Different Perception, Different Behavior, Necessity of Consensus Over “Risk” Term. HDQ. 2018; 3 (3) :121-122
URL: http://hdq.uswr.ac.ir/article-1-185-en.html

کپی با ذکر منبع وبسایت جامع سلامت در حوادث و بلایا مجاز می باشد.