معادل فارسي واژههاي لاتين مديريت خطر بلايا از مواردي است كه همواره صاحبنظران و افراد دستاندرکار به آن توجه دارند. علاوه بر آن تعريف هر واژه نيز مورد توجه و نياز مجامع بينالمللي بوده است. در زیر به برخی از مهمترین مفاهیم و واژگان مدیریت خطر بلایا اشاره می گردد.
بلایا (بلا[1])
حادثه ای است که منجر به خسارات و اثرات سوء گسترده انسانى، اقتصادى يا محيطى و ازهمگسیختگی جدى عملكرد يك جامعه میشود و بهطوریکه تطابق با آن فراتر از توانايى جامعه تحت تأثیر با اتكا بر منابع داخلى، است.
توضيح: بلايا حاصل تركيب مواجهه با مخاطره، وجود آسیبپذیری و ظرفيت يا اقدامات ناكافى براى كاهش يا تطابق با پيامدهاى ناگوار ناشى از وقوع مخاطرهها هستند. اثرات يك بلا شامل تلفات جانى، مصدوميت، بيمارى و ديگر تأثیرات منفى بر جسم، روان و اجتماع پيرامون انسان، آسيب به داراییها، از بين رفتن خدمات، ازهمگسیختگی اجتماعى و اقتصادى و تخريب محیطزیست هست. در محاوره روزمره فارسى بجاى كلمه بلا (بلايا)، گاه از واژههای بليه، حادثه و بحران نيز استفاده میشود.
البته معادل واژه حادثه Incident و معادل واژه بحران Crisis نیز هست. بايد ذكر كرد كه ترجمه دقيق واژه Disaster «ستاره بد» است که با بار معنایی بلا، بلايا يا بليه بهطور قراردادى در سراسر جهان استفاده میشود. بنابراين استفاده از واژه Disaster الزاماً ارتباطى با علل وقوع آن ندارد، بلكه همانند واژه اصلى آن در زبان انگليسى، موضوعى قراردادى است.
ظرفیت[2]
عبارت است از تركيبي از تمامى نقاط قوت، خصوصيات و منابع در دسترس يك جامعه، اجتماع يا سازمان كه جهت نيل به اهداف مورد توافق، بكار گرفته می شوند. ظرفيت میتواند شامل زیرساختها، امكانات فيزيكي، اقتصادی، نهادها، توانايى انطباقپذیری اجتماعى و همچنين دانش بشر و مهارتها و حتی قوانین بالادستی باشد.
آسیبپذیری[3]
عبارت است از خصوصيات و شرايط يك جامعه، سامانه يا دارايى كه آن را در برابر اثرات مخرب مخاطرات مستعد میکند.
توضيح: آسیبپذیری از جنبههای فيزيكى، اجتماعى، اقتصادى و زیستمحیطی قابلبررسی بوده و مثالهای آن عبارتاند از: طراحى و ساخت ضعيف بناها، محافظت ناكافى از داراییها، كمبود اطلاعات و آگاهى عمومى، محدوديت در شناخت رسمى خطرها، ضعف در اقدامات آمادگى و عدم توجه به مديريت هوشمند محیطزیست. آسیبپذیری در جوامع مختلف و در طول زمان میتواند متفاوت باشد. تعريف فوق، آسیبپذیری را بهعنوان خصوصيت عناصر موردنظر (شامل جامعه، سامانه و دارايى)، مستقل از مواجهه آنها با مخاطرات، معرفى میکند. گرچه در محاورات متداول، استفاده از اين واژه شامل مواجهه با مخاطرات نيز میشود.
مواجهه[4]
عبارت است از وضعیت و شرایط انسانها، اموال، سامانهها يا ديگر عناصر موجود در مناطق مخاطره كه در معرض خسارات بالقوه قرار دارند.
توضيح: اندازهگیری ميزان مواجهه میتواند بر اساس تعداد افراد يا انواع داراییهای موجود در منطقه موردنظر انجام گيرد. اين معيارها میتوانند با آسیبپذیری اختصاصى عناصر مورد مواجهه ترکیبشده و منجر به تخمين كمى خطر شوند.
پیشبینی[5]
عبارت است از بيان دقيق يا برآورد آمارى از وقوع يك رويداد يا شرايط محتمل براى یک منطقه خاص.
توضيح: در هواشناسى، پیشبینی بيانگر يك وضعيت در زمان آينده است، درحالیکه هشدار[6] به شرايطى بالقوه خطرناك در آينده نزديك اطلاق میشود.
مخاطره[7]
عبارت است از يك پديده، ماده، فعاليت انسانى يا شرايط خطرناك كه ممكن است منجر به تلفات جانى، ايجاد صدمات يا ديگر اثرات سوء بر سلامت، خسارات به دارايى، از بين رفتن معيشت و خدمات، ازهمگسیختگی اجتماعى و اقتصادى يا تخريب محیطزیست شود.
مخاطره شرایط، رخداد یا وضعیتی است که بالقوه میتواند منجر به خطر و آسیب گردد.
توضيح: مخاطرات موردنظر در كاهش خطر بلايا همانگونه كه در پانوشت شماره 3 سند هيوگو به آنها اشارهشده است عبارتاند از: مخاطرات با منشأ طبيعى و مخاطرات و خطرات مرتبط محيطى و فناورزاد. اين مخاطرات از ميان انواع منابع زمینشناختی، هواشناسى، آبشناسی، اقيانوسى، زيستى و فناورى و يا تلفيقى از آنها ايجاد میشوند. ازنقطهنظر فنى، مخاطرات به شكل كمى و با توجه به تواتر رخداد در شدتهای متفاوت و در مکانهای مختلف و بر اساس دادههای تاريخى يا تحليل علمى توصيف میشوند.
خطر[8]
اين واژه به تركيب احتمال وقوع يك مخاطره و اثرات منفى آن اطلاق میگردد.
توضيح: اين تعريف در راستاى راهنماى شماره 73 ISO/IEC است.
كلمه خطر دارای دو معنی مشخص می باشد. در استفاده عمومى، معمولاً تأکید بر مفهوم شانس و امكان است، مانند خطر یک تصادف درحالیکه در مباحثات فنى معمولاً بر پيامدهاى سوء يك مخاطره تأکید میشود كه بهصورت خسارات بالقوه به علل بخصوص و در مکانها و بازههای زمانى خاص روى میدهند.
خطر بیانکننده در معرض يك مخاطره قرار گرفتن بهصورت نسبي است. وجود يك مخاطره به آن معني نيست كه حتماً خطري وجود دارد زيرا با عمليات پيشگيري و احتیاطآمیز ميتوان خطر يك مخاطره را كاهش داد.
قابلذکر است كه همگان، لزوماً درك مشتركى از اهميت و علت زمینهای خطرهاى مختلف ندارند.
ارزیابی/ تحلیل خطر[9]
عبارت است از روششناسی تعيين ماهيت و گستره خطر. ارزيابى خطر بر اساس تحليل مخاطرات بالقوه و ارزيابى وضعيت موجود آسیبپذیری كه توأماً میتوانند مردم، اموال، خدمات، شيوه معيشت و محيط زندگى را دچار آسيب بالقوه كنند.
توضيح: ارزيابى خطر (و نقشهبرداری مربوطه) شامل اين موارد است: مرور شاخصهای فنى مخاطره مانند موقعيت، شدت، تواتر و احتمال؛ تحليل مواجهه و آسیبپذیری در ابعاد فيزيكى، اجتماعى، سلامت، اقتصادى و زیستمحیطی؛ ارزيابى مؤثر بودن ظرفیتهای انطباقپذیری اصلى و جايگزين با توجه به سناريوهاى محتمل خطر. اين مجموعه فعالیتها در برخى از مواقع بهعنوان فرايند تحليل خطر شناخته میشوند.
مدیریت خطر[10]
عبارت است از رويكرد و اقدام نظاممند در مديريت شرايط غیرمطمئن بهمنظور كاهش آسیبها و خسارات بالقوه مرتبط.
توضيح: مديريت خطر شامل ارزيابى و تحليل خطر، بهکارگیری راهبردها و انجام اقدامات بهمنظور كنترل، كاهش و انتقال خطر است. اين واژه در سازمانها به شكل گسترده جهت به حداقل رساندن خطر سرمایهگذاری و خطرهای عملياتى مانند اختلال در دادوستد، افت توليد، تخريب محیطزیست، تأثیرات اجتماعى و آسيب ناشى از انواع مخاطرات مورداستفاده قرار میگیرد. مديريت خطر موضوعى اساسى در بخشهایی مانند آب، انرژى و كشاورزى است، چراکه محصولات آنها مستقيماً تحت تأثیر شرايط وخيم آب و هوايى و اقليمى قرار میگیرند.
مدیریت خطر در حوزه سلامت شامل استفاده از سیستم ها و فرایندهای بهداشتی، درمانی، بالینی و اداری، فرآیندها و گزارش های موجو می باشد که به تشخیص، نظارت، ارزیابی، کاهش و جلوگیری از خطرات کمک خواهد کرد. یکی از فرایندهای موثر در مدیریت خطر در حوزه سلامت، اعتباربخشی است.
کاهش اثر/ خسارت[11]
واژهای است كه به كاهش و محدود ساختن اثرات سوء مخاطرات و بلاياى مربوطه اطلاق میشود.
هر گونه برنامه ریزی و فعالیتی که منجر به کاهش یا پیشگیری از آسیب ها و بیماری های ناشی از بلایا و خسارت های سازه ای، غیرسازه ای و عملکردی در حوزه سلامت شود .
توضيح: امكان پيشگيرى كامل از اثرات سوء مخاطرات معمولاً وجود ندارد، اما دامنه و شدت آنها با اتخاذ راهبردها و اقدامات گوناگون به ميزان قابلتوجهی قابل تخفيف است. اقدامات كاهش خسارت شامل فنهای مهندسى و ساختوسازهای مقاوم در برابر مخاطرات همگام با اتخاذ سیاستهای پيشرفته زیستمحیطی و آگاهسازی عمومى هستند. بايد توجه داشت كه در سیاستهای مربوط به تغييرات اقليمى، كاهش خسارت به شكلى متفاوت توصیفشده و براى كاهش ساطع شدن گازهاى گلخانهای كه سرمنشأ تغييرات اقليمى هستند، استفاده میشود.
پیشگیری[12]
عبارت است از اجتناب كامل از اثرات سوء مخاطرات و بلاياى مرتبط.
توضيح: پيشگيرى (پيشگيرى از بلايا) بيانگر مفهوم و عزم اجتناب كامل از تأثیرات سوء بالقوه، توسط اقداماتى است كه از قبل انجام میگیرند. بهعنوانمثال، آببندها و سدهايى كه خطر كاهش مواد غذايى را از بين میبرند. قوانين مربوط به كاربرى زمين كه مانع از سكنى گزينى در مناطق پرخطر میشوند و طرحهای مهندسى زلزله كه بقا و عملكرد ساختمانهای حياتى را در زمان زلزله تضمين میکنند. در بسيارى از مواقع، اجتناب كامل از خسارات امکانپذیر نيست و اين امر بهصورت اقدامات کاهشدهنده خسارات انجام میگیرد. به همين دليل، واژههای پيشگيرى و كاهش خسارت در برخى مواقع بهجای يكديگر استفاده میشوند.
آمادگی[13]
عبارت است از دانش و ظرفيت ایجادشده توسط دولتها، سازمانهای پاسخدهنده و بازيابى حرفهای، جوامع و افراد بهمنظور پیشبینی، پاسخ، بازيابى اثرات محتمل مخاطرات يا شرايط قریبالوقوع يا موجود.
توضيح: اقدامات آمادگى در چهارچوب مديريت خطر بلايا و باهدف ساخت ظرفیتهای موردنیاز مديريت مؤثر تمام انواع فوريت و گذار منظم از مرحله پاسخ به مرحله بازيابى پايدار صورت میپذیرد. آمادگى بر پايه تحليل دقيق خطر بلايا و ارتباط مناسب با سامانههای هشدار اوليه انجامگرفته و شامل فعالیتهایی است مانند طرحریزی رويدادهاى احتمالى، ذخیرهسازی تجهيزات و آذوقه، ايجاد سازوکارهای هماهنگى، تخليه، اطلاعرسانی همگانى، آموزش و تمرینهای ميدانى. اين موارد بايد توسط ظرفیتهای رسمى سازمانى، قانونى و مالى حمايت شوند. واژه مرتبط آمادگى عينى[14] بيانگر توان پاسخ سريع و مناسب در زمان نياز است.
پاسخ[15]
عبارت است از تأمین خدمات فورى و کمکرسانی به عموم در حين يا بلافاصله بعد از يك بلا بهمنظور حفظ جان، كاهش اثرات سوء بر سلامت، اطمينان از ايمنى عمومى و رفع نيازهاى حداقل و پايه مردم آسیبدیده.
توضيح: پاسخ به بلايا عمدتاً بر نيازهاى فورى و کوتاهمدت متمركز است و برخى اوقات امدادرسانی[16] خوانده میشود. مرز بين مرحله پاسخ و مرحله بعدى، يعنى بازيابى کاملاً روشن نيست. برخى از اقدامات پاسخدهی، همانند فراهم كردن اسكان موقت و ذخاير آب، میتواند در مرحله بازيابى ادامه يابد.
بازیابی[17]
عبارت است از ترميم و بهبود تسهيلات، معيشت و شرايط زندگى جوامع متأثر از بلايا بهگونهای كه اقدامات مرتبط با كاهش عوامل خطر بلايا را نيز شامل میشوند.
توضيح: وظايف مرتبط با بازيابى يعنى بازسازى[18] و بازتوانى[19] بلافاصله پس از اتمام فاز فوريت آغازشده و بايد بر اساس راهبردهاى از پيش تعیینشده و سیاستهایی كه مسئولیتهای سازمانى را در امر بازيابى روشن میسازند و امكان مشاركت عموم را فراهم میآورند، انجامپذیرند. برنامههای بازيابى كه با آگاهى و مشاركت عمومى همراه باشند، فرصت مغتنمى را فراهم میسازند كه منجر به توسعه اقدامات كاهش خطر بلايا شده و اصل از نو بهتر بساز را ممكن میسازند.
تابآوری[20]
توانايى مقاومت، پذيرش، انطباق و بازيابى بهموقع و مؤثر يك سامانه، جامعه يا اجتماع مواجهه يافته با اثرات سوء يك مخاطره، از طريق حفظ و ترميم ساختارها و عملكردهاى پايه و اساسى اطلاق میشود.
توضيح: تابآوری به معنى توانايى تاب آوردن در برابر شوك يا به حالت نخست برگشتن پس از شوك است. تابآوری يك جامعه در برابر مخاطرات بالقوه، بر اساس ميزان منابع ضرورى و توانايى سازماندهی كه آن جامعه از قبل و در زمان نياز دارا است، مشخص میشود.
درک خطر بلایا[21]
درک خطر عمومی به معنای خرد جمعی فهم مخاطرات، مواجهه و خطر در جامعه است که به وسیله استدلال شهودی (بصیرت) به وجود می آید.
تعریف درک خطر بلایا مبتنی بر رویکردهای مختلف است. از رویکرد عقل گرایانه ، ارزیابی منافع در مقابل هزینه (سود و ضرر)، تا رویکرد سازنده گرایانه، که درک خطر را به عنوان یک عمل پویا تحمیل و شکل گرفته توسط جوامع تعریف می کند.
بطور کلی در حیطه حوادث و بلایا، درک خطر به عنوان کمک کننده رفتارهای کاهش اثر خطرات یا اقدامات مداخله ای تعریف می شود.
ارتباط خطر[22]
به تبادل اطلاعات و پیام بین اعضای یک جامعه ( مسئولین و کارکنان سازمان، مدیران و عموم مردم) درباره ماهیت، بزرگی، اهمیت یک حادثه یا بلیه به منظور کنترل و مدیریت بلایا و تولید پیام های عمومی در مورد تاثیرات آن بر سلامتی و خطرات زیست محیطی اطلاق میشود.
ارتباط جمعی[23]
فرآیندی ارتباطی که طی آن یک سازمان، پیامهای عمومی حوزه سلامت در بلایا را تولید و در بین مخاطبان بسیار، ناهمگن و پراکنده منتشر می نماید. در این نوع ارتباط از تمامی رسانه های صوتی، تصویری، الکترونیکی یا چاپی به عنوان کانال اطلاع رسانی و واسطه استفاده میشود.
مدیریت ارتباطات مؤثر[24]
برقراری ارتباط در حین و بلافاصله پس ازبروز بلایا، یک مؤلفه مهم پاسخ و بهبود است. ارتباطات مؤثر، منجر به اتصال ارائه کنندگان خدمات سلامت، سیستم های پشتیبانی با جوامع و افراد درگیر بلایا میشود.
برقراری ارتباط روشن ، پایدار و به موقع برای مدیریت اقدامات و فوریت های اضطراری امری ضروری است که این مهم مدیریت ارتباطات موثر خوانده میشود و مدیریت افکار عمومی را به دنبال خواهد داشت، همچنین از بروز شایعات و اخبار نادرست در زمان بلایا جلوگیری خواهد کرد.
آگاهی عمومی [25]
فرایند آگاهسازی جمعیت عمومی است که منجر به ارتقا سطح شناخت از خطرها و عملکرد مناسب برای کاهش مواجهه با مخاطرهها میشود. این امر بهخصوص برای مقامات عمومی در اجرای کامل مسئولیتهایشان در حفظ جان و اموال در صورت وقوع یک بلا حائز اهمیت است.
فعالیتهای آگاهی عمومی شامل اطلاعات عمومی ،انتشار، آموزش، اطلاعرسانی از طریق رادیو و تلویزیون، رسانههای چاپی و همچنین ایجاد مراکز و شبکههای اطلاعاتی و فعالیتهای اجتماعی و مشارکتی است.
[1]. Disaster
[2]. Capacity
[3]. Vulnerability
[4]. Exposure
[5]. Forecast
[6]. Warning
[7]. Hazard
[8]. Risk
[9]. Risk assessment/ analysis
[10]. Risk management
[11]. Mitigation
[12]. Prevention
[13]. Preparedness
[14]. Readiness
[15]. Response
[16]. Relief
[17]. Recovery
[18]. Reconstruction
[19]. Rehabilitation
[20] Resiliency
[22] Risk Communication
[23] Mass Communication
[24]. Effective Communication Management
[25]. Public Awareness
گردآوری:
دکتر حمید صفرپور
دکترای تخصصی سلامت در بلایا و فوریت ها، دانشگاه علوم پزشکی ایلام
دکتر میثم صفی کیکله
دکترای تخصصی سلامت در بلایا و فوریت ها، دانشگاه علوم پزشکی همدان
کپی با ذکر منبع وبسایت جامع سلامت در حوادث و بلایا مجاز می باشد.