درک خطر توسط نظام سلامت وابسته به شناسایی و دور هم نشاندن افراد و نهادهایی است که مرتبط با شناخت و مدیریت این خطرند. دانش یک موضوع بخشی از فرآیند درک خطر می‌باشد. درواقع دانش خطر است. زمانی که تمام ابعاد این خطر درک شد به ارزیابی و تحلیل این خطر در کشور و اولویت‌بندی در مدیریت آن پرداخته شود.

سؤالی که در اینجا مطرح است این‌که چرا درک خطر در شرایطی که دانش آن بخصوص در بخش صنعت با سابقه‌ای طولانی در مواجهه با این‌گونه حوادث بوده، وجود ندارد؟ در پاسخ شاید بتوان گفت افراد بعدازاین که به‌طور مستمر در مواجهه با برخی مخاطرات قرار می‌گیرند نسبت به آن عادت کرده و به‌تدریج حساسیت خویش را نسبت به آن از دست می‌دهند. درنهایت سهل‌انگاری و بی‌احتیاطی انسانی صورت گیرد.

به نظر می‌رسد که ارزیابی دقیق ریسک در واحدهای صنعتی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. با انجام یک کار علمی می‌توان نقاط خطر و خطا را پیدا کرد و قبل از اینکه حادثه رخ دهد تمهیداتی اندیشیده شود چه ازنظر پیشگیری چه آمادگی و چه پاسخگویی به حوادث.

حوادث متداول در صنعت نفت، گاز و پتروشيمي

این حوادث عبارت‌اند از: آتش‌سوزی، انفجار، گاز زدگی، مسمومیت، برق‌گرفتگی، خطر ماشین‌آلات، سقوط از ارتفاع، سقوط اشیا، ترکیدن ظروف تحت‌فشار، خطر مواد شیمیايي، تصادفات موتوری، تشعشعات رادیواکتیو.

روش‌های كنترل و مبارزه با حوادث صنعتی

الف) انجام تمهیدات لازم جهت پیشگیری از وقوع حوادث احتمالی ب) انجام تمهیدات لازم جهت جلوگیری از تکرار حوادث به وقوع پیوسته

جهت انجام هر دو مورد فوق به‌تناسب موضوع باید از موارد ذیل كمك گرفت:

1.  تدابیر فنی و مهندسی

2.  آموزش‌های عمومی و تخصصی ایمنی

3.  ایجاد شرایط ایمن محیط كار و رعایت مقررات ایمنی

4.  اعمال نظارت دقیق و مستمر واحد ایمنی بر فعالیت‌ها و امورات جاری شركت

5.  استفاده از لوازم و تجهیزات استحفاظی ایمنی و پرهیز از انجام اعمال ناایمن.

چنانچه پنج شرط فوق برقرار شود بسیاری از حوادث قابل‌پیشگیری خواهد بود.

 

هازمت یک ماده یا ترکیبی از مواد است که به دلیل کمیت، غلظت، ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی یا عفونی، ممکن است موجب افزایش قابل‌توجه مرگ یا بیماری جدی شود. این مواد خطر قابل‌توجه فعلی یا بالقوه برای انسان یا محیط‌زیست می‌باشند. به تعبیری دیگر هازمت ها همان مواد خطرناک شیمیایی، هسته‌ای، بیولوژیک و رادیولوژی هستند که هرچند احتمال وقوع آن‌ها کم هست ولی در صورت وقوع، حجم زیادی از منابع و تجهیزات را به خود تخصیص می‌دهند. مدیریت این قبیل حوادث نیاز به تخصص و مهارت ویژه‌ای دارد.

برای پیشگیری از بروز حوادث صنعتی، دفتر سلامت محیط و کار وزارت بهداشت می‌تواند با الزام وجود برگه اطلاعات ایمنی مواد (MSDS)  در صنایع و آزمایشگاه‌ها ایجاد حساسیت نماید که البته آموزش در این زمینه ضروری است. باوجود چنین برگه‌هایی ماهیت ماده و خطرات آن مشخص می‌شود و کاربر را آگاه می‌سازد. از طرفی علائم مربوط به خطر هر ماده شیمیایی باید به‌طور مشخص درج‌شده باشد و کاربران آموزش‌های لازم را در این زمینه دیده باشند.

در بحث سلامت اولین نیروهای پاسخ‌دهنده به حوادث هازمت ها نیروی اورژانس 115 هستند که باید آموزش کافی درزمینه هازمت ها و تجهیزات محافظت فردی و آلودگی‌زدایی رو دیده باشند و امکانات و تجهیزات لازم را برای مقابله با این‌گونه حوادث را داشته باشند.

نیروهای EMS باید با نیروهای متخصص در طراحی زون‌های عملیاتی مخصوص این حوادث مشارکت کنند و سه منطقه هات زون و وارم زون و کولد زون برپا گردد. لازم به ذکر است که محل قرار گرفتن اورژانس فوریت‌های پزشکی و ستاد فرماندهی و نیروهای پشتیبانی و پلیس در محل کلد زون هست.

تنها نیروی درمان مجاز نیروی‌های آموزش‌دیده ازجمله دیمت ها در مرحله هات یا وارم زون است که در صورت تریاژ اگر بیمار بدحال باشد باید به آن رسیدگی کنند. نکته مهم در منطقه هات زون این است تا بیمار آلودگی‌زدایی نشود حق درمان را نداریم که راحت‌ترین راه درآوردن لباس بیمار هست که در مرحله وارم زوم بیمار پاک می‌شود و به کلد زون منتقل می‌شود و تحویل نیروهای اورژانس می‌شود.

لازم است بدانیم که لباس‌های پرسنل اورژانس باید در سطح D باشد یعنی گان و ماسک و دستکش دولایه و گردن بند و محافظ ساق و کفش پا و کفش جلو آهنی داشته باشد.

یک از مواردی که حوادث با مواد خطرناک باید مدنظر قرار گیرد استفاده از وسایل حفاظت شخصی (PPE)  مناسب با نوع حادثه هست که طریقه پوشیدن و درآوردن لباس در جلوگیری از انتقال آلودگی بسیار مهم است (DONNING & DOFFING).

مراحل پوشیدن PPE: باید ابتدا دست‌ها را شستشو ضدعفونی کرد و در مرحله دوم ابتدا گان را پوشید و در مرحله دوم ماسک جراحی یا N95 و در مرحله سوم پوشش چشم و در مرحله آخر دستکش نیترولی.

مراحل درآوردن PPE: شامل ابتدا دستکش در مرحله اول سپس پوشش چشم (عینک محافظ) و در مرحله بعد گان و در انتها ماسک جراحی خارج شود و درنهایت شستشوی دست. نکته قابل‌توجه حتماً باید ماسک در خارج از اتاق بیمار خارج شود و این نحوه و ترتیب پوشیدن لباس در بیمارستان می‌باشد.

پس در مرحله پیش بیمارستان تمرین و دریل و آموزش و تهیه امکانات و تجهیزات می‌تواند نقش مهمی در پاسخ به این‌گونه حوادث داشته باشد. در بحث آلودگی‌زدایی درآوردن لباس همراه با شستن با آب و صابون می‌تواند بالای 85 تا 90 درصد آلودگی را برطرف کند. اگر آلودگی از نوع مواد شیمیایی نظامی باشد ممکن است با آب پاک نشود و بهترین ماده می‌تواند آب‌ژاول یا وایتکس باشد و تا حد زیادی آلودگی را از بین می‌برد. ذکر این نکته مهم هست که جایگاه نیروی بخش درمان در منطقه هات زون و وارم زون نیست؛ اشتباهی که در حادثه اخیر مجلس شورای اسلامی شاهد آن بودیم که اورژانس را مجبور به استقرار در منطقه هات زون کردند. عدم آگاهی مدیران و کارکنان اورژانس می‌تواند این عمل را باعث شود.

در بیمارستان هم که دومین محل درمان هست برای پیشگیری و توانایی پاسخ اول باید امکانات لازم و برنامه‌ریزی و آموزش پرسنل و کارکنان درمان و لجستیک همراه با دریل انجام شود. اولین بحث در بیمارستان آلودگی‌زدایی این بیماران هست که بستگی به ورود این‌گونه بیماران به بیمارستان دارد.

 

نکته مهم تعداد درهای ورودی و خروجی هست که باید تعداد آن‌ها چند تا باشد که ترافیک ایجاد نشود. بیمارانی که به‌وسیله آمبولانس به بیمارستان وارد می‌شدند به‌احتمال‌قوی آلودگی‌زدایی شدند ولی ممکن است بیمار هم مغفول واقع شود. در اینجا یکی از کارهایی که بیمارستان با هشدار قبلی که دریافت کرده این است که باید برای جلوگیری از انتقال آلودگی، محدودیت دسترسی ایجاد کند و سایت آلودگی‌زدایی را در خارج از بیمارستان ایجاد کند. برای ایجاد سایت آلودگی‌زدایی هم چندراه وجود دارد: یک اینکه با سازمان آتش‌نشانی قرارداد بسته شود و راه دوم خود بیمارستان با استفاده از چادر یا کانکس آلودگی‌زدایی انجام دهد. لازم به ذکر است ما هنوز کیت‌های تشخیصی برای پاک بودن بیمار را نداریم و ممکن است باز بیمار آلوده وارد بیمارستان شود.

در بیمارستان هم باید اتاق‌های ایزوله مناسب و اقدام درمانی مناسب انجام داد. در ضمن اتاق‌های ایزوله بیمارستان فشار منفی داشته باشند با تجهیزات کامل تنفسی و ازنظر طراحی ساختاری مناسب باشند. فعال‌سازی سامانه HICS نیز باید موردتوجه قرار گیرد.

بحث مهم دیگر بحث مدیا و سایت‌های جایگزین مراقبت بیمار هست؛ که بسیار مهم هست در حادثه مترو توکیو در سال 1995 با انتشار گاز سارین، بیمارستان‌ها در حدود 6000 نفر بیمار را پذیرش کردند. از این تعداد 5500 نفر هیچ مشکلی نداشتند و فقط از طریق رسانه مسمومیت و حمله مترو را شنیده بودند و حتی در محل حادثه حضور نداشتند و باعث کلاپس شدن بیمارستان‌ها شدند. اینجاست که بحث سایت مراقبت جایگزین که شاید درمانگاه‌ها، داروخانه و مراکز جراحی و ... برای پذیرش این‌گونه بیماران مطرح می‌شود. از طریق رسانه در زمان حمله و حادثه باید با دقت و باتدبیر عمل کرد و در زمان آمادگی باید آموزش‌های لازم رو به جامعه داد. در کنار این دو بخش بهداشت محیط و حرفه‌ای نقش بسزایی در محافظت و کنترل این‌گونه حوادث دارند.

حضور به‌موقع کلیه سازمان‌های درگیر در مدیریت این‌گونه حوادث جزء نکات بسیار ضروری محسوب می‌گردد. با توجه به‌احتمال گسترش وسعت حادثه پس از یک ارزیابی دقیق و سریع از صحنه حادثه درخواست نیروی کمکی موردنیاز از سازمان آتش‌نشانی و مرکز مدیریت حوادث و فوریت‌های پزشکی ضروری است.

سایر نکاتی که باید لحاظ گردد شامل این موارد می‌باشد: اعزام تیم سلامت روان معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی، اعلام آماده‌باش به بیمارستان‌های جنرال و نزدیک شهر، ایجاد کانال ارتباطی بی‌سیم بین سازمان‌های آتش‌نشانی، پلیس، مدیریت بحران و مرکز فوریت‌های پزشکی، استقرار تیم پست فرماندهی حادثه درصحنه، ایمن‌سازی محیط به‌ویژه قطع برق، گاز منطقه و تخلیه ساکنین هم‌جوار، توجه بیشتر به موضوع فرهنگ‌سازی و آموزش همگانی، حضور عوامل انتظامی جهت برقراری امنیت حادثه، افزایش درک خطر دستگاه‌های خدمت رسان در قبال وجود اماکن پرخطر شهری و انجام مطالعات بیشتر و توجه به بروز رسانی تجهیزات به‌ویژه حریق در ارتفاع، رفتارشناسی حریق جهت اطفای آتش، عدم برخورد احساسی با مدیریت حادثه از سوی سازمان درگیر، اقدام به‌موقع جهت جلوگیری از سرایت مواد قابل اشتعال به مناطق اطراف حادثه که عمدتاً مسکونی می‌باشد و کنترل‌شده نیستند، جمع‌آوری و تصفیه روغن‌های شناور در این حادثه خاص، توجه به جهت جریان باد و دریافت اطلاعات تکمیلی از سازمان هواشناسی منطقه.

با عنایت به موارد فوق لزوم توجه به این نکات پیشگیرانه بسیار حائز اهمیت می‌باشد. برخورداری از دستورالعمل مناسب و پروتکل قابل‌اجرا در مواجهه با این نوع حوادث، تمرین هماهنگی بین سازمانی، شناسایی واحدهای صنعتی پرخطر شهری و برخورداری از نقشه مخاطرات، رعایت نکات HSE در کارگاه‌های مواد قابل اشتعال و شیمیایی، لزوم توجه به تشکل‌های مردم محور درزمینه مدیریت بحران‌های زیست‌محیطی، برخورداری از مانورهای بین سازمانی درزمینۀ اطفای حریق کانون‌های صنعتی، تمرین و توجه به مدیریت و فرماندهی واحد حادثه، تمرین جایگزینی تعاملات سازمانی به‌جای ارتباطات شخصی، آموزش مدیران ارشد استانی در زمینه عدم ضرورت حضور چندین ساعته درصحنه حادثه همراه با اظهارنظرهای غیر کارشناسی و احتمال رخداد انفجارهای بعدی، تهیه زیرساخت‌های مناسب جهت اطلاع‌رسانی مناسب حادثه، آموزش مردم درزمینه پرهیز از تجمع غیرضروری در این قبیل حوادث، ترافیک خودروها، برخورداری از تجهیزات کاربردی اطفای حریق در نزد سازمان‌های همکار و پشتیبان، داشتن سخنگوی واحد ستاد بحران، داشتن تجهیزات اطفای حریق جهت سازه‌های بلندمرتبه و مدرن، داشتن بالگرد، آموزش پرهیز از سیاست زدگی در نزد مدیران بحران، سازمان واحد پاسخگو به‌جای کثرت سازمان‌های ارائه‌دهنده خدمات اضطراری (SOS)،‌توجه به اصول پیشگیری و آمادگی در مدیریت بحران.

 

گردآوری: دکتر کیومرث اله بخشی، دانشجوی دکترای تخصصی سلامت در حوادث و بلایا

با تشکر از متخصصین گروه کشوری سلامت در حوادث و بلایا