سازمان بهداشت جهانی(WHO) تجمعات انبوه یا Mass Gatherings را چنین تعریف کرده است:

هر موقعیت سازمان دهی شده یا خودانگیخته که شمار زیادی از مردم را جلب نموده و برای برنامه ریزی و پاسخگویی منابع جامعه، شهر یا کشور میزبانِ آن رخداد را، تحت فشار قراردهد .
تجمعات انبوه بطور خاص اینگونه تعریف می شود:
 "حضور بیش از 1000 نفر انسان در مکانی خاص، برای یک دوره ی زمانی تعریف شده." 
در یک تقسیم بندی کلی، تجمعات انبوه را به پنج دسته تقسیم کرده اند :
1 .MASS GATHERING 
2. MAJOR MASS GATHERING 
3. SUPER MASS GATHERING
4. EXTREME MASS GATHERING
5. MEGA MASS GATHERING
تا کنون بزرگترین تجمعات انبوه در دنیا به نام مسلمانان به ثبت رسیده است که تجمع چند میلیونی حج و از آن وسیع تر و پر دامنه تر تجمع چند میلیونی اربعین حسینی را می توان از آن دسته نام برد. 
در غرب نیز در آغاز، عبارت Mass Gathering برای تجمعاتی چون مسابقات فوتبال و کنسرت ها به کاربرده شده که جمعیتی چند هزار نفره را در بر می گرفته است.
برای کشوری چون هندوستان نيز تجمعات انبوه، به دلیل برگزاری برخی مراسمات دینی هندوها و بودایی ها گزارش گردیده است . 
تجمعات انبوه می توانند مستعد حوادث و سوانح انسان ساخت، طبیعی و عمدی قرار گیرند. از همین رو پیش از برگزاری آنها، نیاز به توجه و برنامه ریزی جدی خواهد بود . سازمان بهداشت جهانی "مرکز تحقیقات تجمعات انبوه" خود را در کشور عربستان قرار داده است و این دلیل اهمیت موضوع حج به عنوان بزرگترین تجمعات انبوه را بارز تر می گرداند. انواع اصلی تجمعات انبوه را می توان شامل رخداد های ورزشی، فعالیت های فرهنگی و اجتماعی، تجمع جمعیت جابه جا شده یا آوارگان ناشی از جنگ ومخاطرات طبیعی و  همچنین کنگره های سیاسی یا مذهبی دانست .
مهمترین جنبه هایی که در تجمعات انبوه می بایست به آن پرداخت عبارتند از: 
    توجه ویزه به بحث "سلامت" که در مدیریت این بخش دو موضوعِ دارای اهمیت فراوان، مورد لحاظ قرار می گیرد: 
الف- کنترل بیماری های واگیردار
 ب- کنترل بیماری های غیر واگیر
    "ایمن سازی عناصر محیطی" که از ابتدایی ترین اقدامات و تمهیدات در تجمعات انبوه می باشد.
 یک چنین اقدامات و تمهیداتی ، همه ساله، قبل از آغاز موسم حج ، برای مدیریت آن به عنوان تجمعات انبوه می بایست بکار بسته شود. متاسفانه بيشترین  قعاليت ها در این خصوص از گذشته تا کنون ، تمركز بر پيشگيري از بيماري ها داشته است و در این مقوله كمتر به مباحث تجمعات انبوه پرداخته شده است . این مهم نباید نادیده گرفته شود که تجمعات انبوه بزرگ، اغلب جوامعی از بخش های مختلف جهان را درگیر می سازد و مشارکت کنندگان و میزبانان و جوا مع محلی را با خطرات بهداشتی و مسائل امنیتی شدیدی مواجه می گرداند که  خود می تواند به موضوعی بین المللی تبدیل شود. 
    یکی دیگر از جنبه های مهم در کنترل تجمعات انبوه مقابله با ازدحام و فشار جمعیت است. در توضیح این مطلب می توان اینگونه بیان کرد که تدابیر باید  به گونه ای باشد که از اقدامات فردی خاص که سرعت حرکت یا دامنه ی فعالیت دیگران را محدود کرده و بر ازدحام جمعیت می افزاید باید ممانعت بعمل آورد زیرا این مهم  می تواند مشکل آفرین باشد .در این زمینه،  آموزش در دو مقوله سلامت و کنترل ازدحام از اهمیت ویژه ای برخوردار است . از این رو که حرکت روان و جنب و جوش ملایم، بایستی به کسانی که در تجمعات انبوه شرکت می کنند، آموزش داده شود یا اینکه بیماران مزمن چون آسمی ها ، بیماران قلبی و عروقی، بیماران دارای محدودیت حرکتی، صرع و.... حتما می بایست یک نفر  همراه و مراقب داشته باشند  و از تردد در بخش های پر ازدحام در تجمعات خود داری نمایند. به عنوان مثال در مناسک حج بجز اعمال واجب که ضروری است برخی  کنش ها مستحبند و برخی حتی غیر مستحب و سلیقه ای که این موارد بایستی توسط روحانیون کاروان به بیماران و افراد ناتوان به گونه ای جدی تذکر داده شود . 
به دور از کارکردهای مختلف در مناسبات بشری و وجود قضاوت های متفاوت ارزشی، پدیده تجمعات انبوه، در هر یک از سطوح پنجگانه که در صدر اشاره گردید ، موجب بوجود آمدن شرایطی می گردند که در آنها تقریبا تمامی خطرات بالقوه از توان لازم برای تبدیل شدن به حوادث و بحران های خاص خود برخوردارخواهند بود . به ویژه اینکه زمینه های لازم برای میدان داری تسهیل گرهایی همچون خطر پذیری و آسیب پذیری نیز مهیا باشد. معمولا از جمله راهکار های مدیریت حوادث و بحران ها در مجموعه سیاست های پیشگیری و آمادگی برای کاهش احتمالات، بروز حوادث و یا کاهش تاثیرات مربوطه ، بحث اجرای ارزیابی خطر پذیری و یا آسیب پذیری می باشد.
به نظر می رسد برقرای رابطه ای معنی دار میان نتایج حاصل از این ارزیابی ها و الگوهای رفتاری فردی و جمعی در تجمعات انبوه و همچنین شیوه های مدیریت و مهندسی کنترل تحرکات مربوطه، می تواند منجر به راه حل های کارساز و موثر ی گردد که  بر همین اساس ، برای تجمعات درون مراکز بزرگ خرید و پارکینگ های آنها ، فرودگاه ها و سایر سالن های ترانزیت و همچنین  محل برگزاری همایش های بزرگ، تغییرات و اصلاحاتی در معماری و مهندسی بناها به عنوان راه حل هایی عملی صورت پدیرفته است. 
بدیهی است که این اصلاحات و تغییرات ، خود در آینده موجب بروز آن دسته از الگو های رفتاری می شوند که نه تنها از آسیب پذیری ها می کاهند، بلکه خواهند توانست خطر پذیری ها را نیز کنترل نموده و محدود سازند.
با توجه به تعاریف بالا و با عنایت به تجمعات بزرگ به اصالت تعریف سه گانه منشاء حوادث و بحران ها یعنی حوادث انسان ساخت، طبیعی و ترکیبی یا کمپلکس می رسیم.
ضمنا این نکته نیز خود را نشان می دهد که تعاریف داخلی که اخیرا در حال انتشار است هیچ ریشه ی منطقی نداشته و صرفا ما را با نوعی قرارداد و تقسیم کار اشتباه مواجه می گرداند . ( تغییر نام سازمان مدیریت بحران به سازمان مدیریت حوادث غیر مترقبه می تواند حاصل این موضوع باشد که بدین ترتیب حوادثی با منشاء تروریسم یا امنیتی و انسان ساخت از شمول فعالیت سازمان مدیریت بحران خارج شده و این مهم که مدیریت  اجتماعاتی همچون مراسم ارتحال امام ،  دهه محرم و اربعین حسینی  یا حتی راهپیمائی ها و جشن های پایان سال با چه کسی است، را در پرده ابهام قرارداده است.)
در اماکن و محیط های  فیزیکی که تجمعات انبوه بر پا می شود، بر اساس رویکرد مدیریت خطر پذیری یا ریسک، بایستی سه اقدام اساسی توسط تیم های متخصص و خبره به انجام رسد:
۱. بررسی مخاطرات و تهدیدات محتمل الوقوع
۲. بررسی همه ی عناصری که در معرض آسیب قرار دارند ( ارزیابی آسیب پذیری)
۳. بررسی اثرات و پیامد هایی که در صورت به وقوع پیوستن مخاطرات ایجاد خواهد شد.
اهداف کلان در تجمعات انبوه برای سلامت عمومی نیز در بردارنده ی موارد زیر است:
1. پیشگیری یا به حداقل رساندن خطر بیماری و جراحت
2. اتخاذ تدابیر لازم برای حداکثر ایمنی برای مشارکت کنندگان، تماشاگران، ساکنان، و کارکنان که انجام این امور نیز نیازمند برنامه ریزی ، طراحی و مدیریت وضعیت های اضطراری در مواجهه با پیچیدگی ها و چالش های تجمعات انبوه است .
حیطه های اصلی مسئولیت های مرتبط با تجمعات انبوه نیز می تواند مشتمل بر موارد زیر گردد: 
1.ظرفیت مراقبت سلامت و آمادگی برای مصدومان انبوه
2. سیستم مراقبت(surveillance) بیماری ها و مقابله با طغیان ها
3.بهداشت محیط و ایمنی غذا
4. اطلاع رسانی همگانی و ارتقاء سلامت
5. پاسخگویی و آمادگی سیستم بهداشت همگانی به حوادثی که به صورت عمدی بوجود می آیند همچون استفاده از مواد منفجره ، مواد شیمیایی و زیستی یا مواد رادیو اکتیو که می توانند آنان را درگیر سازند .
6.رهبری عملیات و ظرفیت برای فرماندهی واحد.
هریک از مواردی که در بالا ذکر آن رفت مستلزم برخوداری از سیستم و ساب سیستم هایی برای انجام امور یاد شده است. (مثلا سامانه ی مدیریت فرماندهی که سیستم کلانی است و زیر سامانه های مربوط به خود را دارد.) همچنین نباید فراموش کرد که بخش های گوناگون حوزه ی سلامت چون حلقه های زنجیر بهم پیوسته اند.
خطرات اصلی قابل پیش بینی سلامت در تجمعات انبوه عبارتند از:
الف- بیماری های وابسته به سرما و گرما
ب- بیماری های ناشی از آب و غذا
ج- بیماری های واگیر ،تصادفات و دیگر گونه های جراحت
د- بیماری های واگیر ناشی از مسافرت بین المللی که به محل آورده می شوند.
بررسی عوامل موثر و اقدامات لازم در سه فاز اصلی پیش ، حین و پس از حادثه را می توان با این تقسیم بندی ، تعریف نمود :
اقدامات پیش از حادثه شامل:
    ارزیابی خطر که در این بخش مخاطرات محیطی محل تجمعات انبوه و محیط اطراف آن از نظر عوامل بیولوزیک، شیمیایی و زیستی و عوامل فیزیکی مورد بررسی قرار می گیرد و به بررسی ایمنی و سلامت منابع آب، مواد غذایی و ایمنی آن پرداخته می شود  همچنین طراحی و ایجاد زیر ساخت های درمانی و امدادی مورد توجه قرار می گیرد. 
در این بخش به آمادگی مردم ،ارتقاء فرهنگ بهداشت عمومی و آمادگی نیرو های پاسخگوی اولیه (First Responder) نیاز داریم زیرا یکی از مهمترین اقدامات در مدیریت تجمعات انبوه ، به حداکثر رساندن توان آمادگی نیروهای عمل کننده است که همانطور که قبلا هم اشاره گردید ، آموزش موثرترین اقدام در ایجاد آمادگی است به نحوی که ما به نیروی خوب آموزش دیده (Well trained ) دسترسی پیدا می کنیم . 
این نیروها بهتر است در این بخش ها آموزش دیده و با موارد زیر آشنایی داشته باشند :
1) شناخت انواع حوادث
2) سامانه های ارتباطی
3) کارکردهای فاز پیش برنامه ریزی  
4) کارکردهای فرماندهی میدان
5) تریاژ میدانی
6) منابع ویژه
7) مدیریت محل تجمع منابع(قرارگاه پشتیبانی)
8) سامانه شناسایی و رهگیری بیماران
9) کنترل پزشکی
10) سازوکارهای انتقال فرماندهی
11) صورت ظرفیت های مراقبت بیمار
12) فرا ظرفیت (surge capacity) 
13) سازوکارهای تصمیم گیری انتقال مصدومان
14) هماهنگی های درون بیمارستانی
15) امنیت
16) نقش مرکز فرماندهی و هماهنگی سلامت

    انجام اقداماتی در خصوص ارتبا طات خطر  یا  communication Pre-event risk  .


از اقدامات پس از سانحه در تجمعات انبوه ، می توان به مورد زیر اشاره نمود :
    تامین سلامت روان برای همه ی کسانی که تحت تاثیر سانحه قرار گرفته اند . یعنی اینکه مدیران مراکز پزشکی ضرورت دارد  افراد تحت تاثیر،کارکنان، تماشاگران و افرادی که به گونه ای وقوع حادثه را دیده اند و همچنین افرادی که عضوی از خانواده شان را از دست داده اند را تحت مراقبت های حمایت روانی و اجتماعی قرار دهند.
یکی از مهمترین مشکلاتی که برای تجمعات انبوه می تواند بوقوع بپیوندد ، حوادث طبیعی یا انسان ساختی است که گاهی می تواند انبوهی از مصدومان (mass casualty) را رقم زند. 
اینکه در مواجهه با مصدومان انبوه چه باید کرد موضوع بحث مفصلی است ، اما نیروهای درمانی بکارگرفته شده در مدیریت تجمعات انبوه حسب وظایف و ماموریت ها، بایستی در سه سطح مشخص زیر آموزش دیده و آماده باشند:
1. آموزش پایه مصدومان انبوه
2. آموزش میانی مصدومان انبوه
3. آموزش سرپرستان و مدیران برای مدیریت مصدومان انبوه
اهداف راهبردی برنامه تکامل  تجمعات انبوه  پیرامون پنج الویت محوری زیر قرار می گیرد :
1) مراقبت های بیمارستانی
2) مراقبت های اولیه سلامت
3) مراقبت های فوریتی سلامت
4) سلامت عمومی و بهداشت 
5) سازماندهی و هماهنگی سیستم سلامت
در پنج راهبرد اساسی در مدیریت تجمعات انبوه در آغاز به مراقبت های بیمارستانی اشاره شد، بر اساس سناریو های مطرح و پیش بینی از تعداد مجروحان و مصدومان احتمالی می بایست بیمارستان های مرجع را در نزدیکترین و در دسترس ترین مکان ممکن در نظر گرفته و هماهنگی های لازم را با آنها به عمل آورد .سامانه انتقال مصدومان نیز می بایست این بیمارستان ها را شناسایی کرده و با آنها هماهنگ باشند. 
در این مقوله ، عملیات حمل ونقل مصدومان و ارائه ی خدمات پیش بیمارستانی نیز دارای اهمیت بسیاری است بطور مثال در ترافیک و مشکلات ترابری زمینی ، استفاده از هلیکوپتر می تواند مورد توجه قرار گیرد. همچنین در صورت عدم دسترسی سریع به بیمارستان و یا مشکلات حمل ونقل مصدوم ، بیمارستان های صحرایی یا واحدهای کوچکتری که خدمات فوریتی پزشکی ارائه می دهند ، باید مورد توجه برنامه ریزان باشند.
 ومخلص کلام استاد این مقوله می باشد که :" آفت بزرگ مدیریت و برنامه ریزی برای حوادث خوشبینی است."
در پایان این نوشتار اشاره می گردد که باتوجه به اینکه در یکی دو ماه آینده حرکت میلیونی جمعیت مشتاق بسوی کربلای معلی شکل خواهد گرفت ، گردهمایی بزرگ اربعین را هم می توان،نوعی Mass Gatherings محسوب نمود یا که از دیدگاه بهداشت جهانی واژه ای دیگر نیز بر آن قابل اطلاق است و آن Mobile populations  یا "جمعیت های متحرک" است ، که البته با تجمعات انبوه اشتراکات بسیاری دارد.
بیشتر جنگ ها و منازعات قومی و منطقه ای عامل جمعیت های متحرک است که آواره گی را سبب می شود، اربعین شاید از معدود جمعیت های متحرکی است که بنیانی مسالمت آمیز داشته و حرکت جمعیت در پی انجام یک مراسم مذهبی است .
حیطه هایی که از نظر بهداشت جهانی در جمعیت های متحرک از الویت برخوردار است عبارتند از : 
۱. آمادگی و پاسخگویی
۲. کنترل بیماری های عفونی
۳. پیشگیری از آسیب های فیزیکی
۴. بهداشت محیط
اقدامات اساسی برای جمعیت های انسانی متحرک نیز عبارتند از :
الف ، برقراری سیستمی برای ارزیابی سریع خطر
ب. تامین خدمات پزشکی فوریتی
ج. مراقبت های برای بیماری ها و رخدادها
د. نظارت و بررسی دایم آب و غذا 
ه. تامین تدارکات لازم برای مقابله با مقابله با اپیدمی بیماری ها
و. واکسیناسیون در صورت ضرورت
امید است در عملیات اربعین بتوان  با یک سازماندهی مناسب ، برنامه ریزی دقیق در مدیریت ، استفاده از ظرفیت خوب داوطلبان در دو بخش دید بانی و دیده وری بیماری های عفونی و گزارش علایم آن در جمعیت و نیز آموزش سلامت و اشاعه ی آن در بین زائران  بیشترین بهره وری و کمترین آسیب ها و مشکلات را شاهد بود .

منبع: http://www.bohraan.com/